کمبود آب؛ چرا یک چالش جدی زیست محیطی‌ است؟

مسئله آب یک مسئله اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است که برای حل بحران آب باید سه جنبه مهم اقتصاد، محیط زیست و تساوی حقوق در نظر گرفته شود.

کمبود آب

کمبود آب شامل بحران آب یا تنش آبی است. کمبود آب می تواند به دلیل کمبود فیزیکی آب و کمبود اقتصادی آب باشد. کمبود فیزیکی آب به وضعیتی اطلاق می شود که منابع طبیعی آب قادر به تأمین تقاضای مردم یک منطقه نباشند. کمبود اقتصادی آب در نتیجه منابع ضعیف مدیریت آب است. میلیون‌ها نفر در سراسر جهان وجود دارند که به آب دسترسی ندارند. یا در صورت دسترسی، نمیتوانند از آب استفاده کنند. حدود ۷۰٪ سطح زمین با آب پوشیده شده است و در واقع تنها ۳٪ آن آب شیرین است که برای مصارف انسان مناسب است. حدود دو سوم باقی‌ مانده آن در یخچال‌های یخ زده موجود است که در دسترس نیست. کمبود آب یکی‌ از بزرگترین چالش‌های زیست محیطی‌ در جهان است.

در این نوشته به برخی‌ از رویکرد‌های موجود در حل این مساله میپردازیم: 

مکانیسم

کمبود آب دو نوع کلی دارد: فیزیکی و اقتصادی. کمبود فیزیکی یا مطلق در نتیجه تقاضای زیاد یک منطقه هست که از منابع محدود آب موجود در آن منطقه پیشی‌ می‌گیرد. بر اساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) حدود ۱/۲ میلیارد نفر در مناطق کمبود مطلق آب زندگی‌ میکنند. بسیاری از این افراد در مناطق خشک یا نیمه خشک زندگی می کنند. کمبود فیزیکی آب می تواند فصلی باشد. انتظار میرود که تعداد افراد تحت تاثیر کمبود مطلق یا کمبود فیزیکی‌ آب به دلیل افزایش جمعیت و غیر قابل پیش بینی بودن الگوهای آب و هوایی افزایش یابد.

کمبود اقتصادی آب به طور کلی‌ به دلیل عدم وجود زیر ساخت‌های آب و یا به دلیل مدیریت ضعیف منابع آب در زیرساخت‌های موجود است. فائو تخمین می زند که بیش از ۱/۶ میلیارد نفر با کمبود آب اقتصادی روبرو هستند. در مناطقی که کمبود آب اقتصادی دارند، معمولاً آب کافی برای تأمین نیازهای انسانی و زیست محیطی وجود دارد. اما دسترسی به آن محدود است. سؤ مدیریت ممکن است به این معنی باشد که آب قابل دسترسی برای مصرف انسان آلوده یا غیر بهداشتی باشد. این مسئله همچنین می تواند ناشی از استفاده بی‌رویه از آب برای کشاورزی یا صنعت باشد. سرانجام، عدم استفاده صحیح از آب به دلیل تخمین نادرست به عنوان یک منبع طبیعی محدود، منجر به کمبود آب میشود.

عوامل

در مکان‌های کم باران یا با دسترسی محدود به آبهای سطحی، اتکا به سفره‌های زیرزمینی امری عادی است. اگر میزان برداشت از آبخوان از میزان شارژ طبیعی بیشتر باشد، بهره برداری از منابع آب زیرزمینی می تواند منابع آتی آب را تهدید کند. تخمین زده می شود که یک سوم از بزرگترین سیستم‌های آبخوان جهان در معرض تنش آبی هستند. علاوه بر این، تغییر مسیر، استفاده بیش از حد و آلودگی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها برای آبیاری، صنعت و مصارف شهری می تواند آسیب های قابل توجهی‌ به محیط زیست برساند. این امر در نهایت منجر به فروپاشی اکوسیستم شود. یک نمونه کلاسیک از آن دریای آرال است. دریای آرال زمانی چهارمین منبع بزرگ آب درون مرزی در جهان بود. اما به دلیل انحراف رودخانه‌های ورودی آن برای مصرف کشاورزی، آب زیادی را از دست داد و حجم آن بسیار کم شد.

علاوه بر کمبود آب، مشکلات روزافزونی در باره تخصیص منصفانه آب نیز وجود دارد. دولتها ممکن است مجبور شوند تا بین منافع کشاورزی، صنعتی، شهری یا محیط زیستی یکی را انتخاب کنند. کمبود شدید آب میتواند بر مهاجرت اجباری مردم شود. یا منجر به درگیری‌های داخلی یا منطقه‌ای، به ویژه در مناطق حساس ژئوپلیتیکی شود. این مناطق در معرض بحران آب قرار دارند. یعنی‌ جایی که منابع آب به میزان بحرانی کاهش می یابد. 

در سال ۲۰۱۸، ساکنان کیپ تاون، آفریقای جنوبی با احتمال “روز صفر” مواجه شدند. روز صفر روزی است که  شیر‌های شهر، آبی بیرون نمی‌‌آید. این روز اولین بحران احتمالی آب در هر شهری خواهد بود. خوش بختانه در کیپ تاون تلاش زیادی برای صرفه جویی در مصرف آب شد. همچنین باران زیادی بارید و این تهدید فوری بدون هیچ حادثه بزرگی رفع شد. 

با این حال، با توجه به اینکه انسان می تواند بدون آب فقط چند روز زنده بماند، بحران آب می تواند به سرعت به یک وضعیت اضطراری پیچیده انسانی تبدیل شود. گزارش خطرهای جهانی مجمع جهانی اقتصاد در سال ۲۰۱۷، پس از سلاح‌های کشتار جمعی و حوادث شدید آب و هوایی، بحران‌های آب را به عنوان سومین خطر مهم جهانی برای بشریت بر شمرده است.

راه حل های بحران آب

    ۱- بحران آب و سیاست زیست محیطی

حفظ و ترمیم اکوسیستم هایی که به طور طبیعی آب را جمع آوری، فیلتر، ذخیره و آزاد می کنند مانند تالاب‌ها و جنگل ها یک استراتژی مهم در مبارزه با کمبود آب است. اکوسیستم‌های آب شیرین نیز مواد مغذی را بازیافت کرده و از سیلاب جلوگیری میکنند. وجود وجود این اکوسیستم ها برای حفظ آب ضروری است. بنابراین یک اکوسیستم دست نخورده می تواند از این فرایندهای اکولوژیکی که دارای ارزش اقتصادی و اجتماعی هستند محافظت کند. اما مناطق طبیعی اغلب با توجه به اهمیت اکولوژیکی آنها ارزیابی نمی شود. آنها برای منافع اقتصادی فوری تخریب یا تخریب می شوند. برای حفظ آب باید سیاست‌های زیست محیطی‌ حفظ آب را در اولویت خود قرار دهند.

بحران آب و سیاست زیست محیطی در ایران دو موضوع مرتبط با هم هستند که مورد توجه محققان، فعالان و سیاستگذاران قرار گرفته است. ایران به دلیل عوامل مختلفی از جمله تغییر اقلیم، رشد جمعیت، کشاورزی ناکارآمد و سوء مدیریت با بحران جدی آب مواجه است. منابع آب ایران از نظر کمی و کیفی رو به کاهش است و معیشت، سلامت و امنیت میلیون‌ها نفر را تهدید می کند. سیاست زیست محیطی ایران به دلیل ناکارآمدی، ناهماهنگی و کوته بینانه بودن، ناتوانی در رسیدگی به علل ریشه‌ای و پیامدهای بلندمدت بحران آب مورد انتقاد قرار گرفته است. ایران باید رویکردی یکپارچه‌تر، مشارکت‌کننده‌تر و سازگارتر برای مدیریت آب و مدیریت زیست‌محیطی و همچنین سرمایه‌گذاری در صرفه‌جویی، بهره‌وری و نوآوری آب اتخاذ کند.

    ۲- بحران آب و راه حل‌های اقتصادی و اجتماعی

مطالعات نشان داده است که افزایش قیمت آب باعث کاهش اتلاف آب و کاهش آلودگی‌ آب میشود. و می تواند کمک مالی به بهبود زیرساخت‌های آب باشد. با این حال، افزایش قیمت‌ها از نظر عمومی و سیاسی در اکثر مناطق مورد پسند واقع نشده است. سیاست گذاران باید مراقب باشند که چگونه چنین افزایش هایی بر فقر و شاخص‌های آن تاثیر میگذرد. 

مالیات بر آب برای کاربران پر مصرف می تواند باعث جلوگیری از مصرف بی‌رویه آب در صنعت و کشاورزی شود. ولیکن این تاثیری بر مصرف آب خانگی نخواهد گذشت. در حالی که به دلیل افزایش هزینه‌های تولید، مصرف کنندگان احتمالاً مجبورند که کالا‌ها را با هزینه بیشتری تهیه نمایند، چنین مالیاتی رشد اقتصادی را از مصرف آب جدا خواهد ساخت. در خیلی‌ از مناطق تعویض وسایل کم مصرف آب، مانند توالت و سر دوش با تخفیف همراه بوده که یک گزینه مناسب و مقرون به صرفه برای کاهش مصرف آب است.

کشاورزی صنعتی سهم عمده‌ای در آلودگی آب حاصل از رواناب سموم و کود حیونی دارد. سیاست هایی که باعث ایجاد انگیزه در کشاورزی ارگانیک و سایر روش‌های کشاورزی پایدار می شود، از منابع آب در برابر آلاینده‌های کشاورزی محافظت می کند.

   ۳-  بحران آب و تکنولوژی‌های مهندسی

تعدادی از چالش‌های کمبود آب را می توان با مهندسی سنتی برطرف کرد، که اغلب فواید فوری دارند. یکی از شاخص‌ترین راه حل‌ها، اصلاح زیرساخت‌ها است. از جمله چالش‌های ترمیم زیر ساخت‌ها در این مقوله می‌توان به یافتن راه هایی برای کاهش هزینه‌های نصب و نگهداری (به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته) و راهکار‌هایی‌ که با توسعه پایدار هماهنگی‌ داشته باشند اشاره نمود.

     ۱-۳- آبیاری

۷۰٪ از آبهای جهان برای مصارف کشاورزی، ۱۹٪ از آبهای جهان برای صنعت و ۱۱٪ از آبهای جهان برای مصارف شهری مورد استفاده قرار مي گيرد. با توجه به اینکه حدود ۷۰ درصد از کل منابع آب شیرین به کشاورزی اختصاص داده شده است، راه حل اصلی برای حفظ آب بهبود فناوری‌های آبیاری است. بسیاری از اراضی کشاورزی به یک آبیاری سطحی اکتفا میکنند. بیشتر در این روش مزارع با آب زیاد تر از نیاز گیاه، غرق در آب میشوند. همچنین مقدار قابل توجهی آب در اثر تبخیر یا حمل و نقل از منبع در این روش از بین می رود. آموزش کشاورزان در مورد اتلاف احتمالی آب، تعیین اهداف کاهش مصرف آب و تأمین اعتبار برای پیشرفت‌های آبیاری و فن آوری‌های صرفه جویی در مصرف آب می تواند به کاهش مصرف بی‌رویه آب در بخش کشاورزی کمک کند.

     ۲-۳- نمك زدایی

نمك زدایی برای جلوگیری از كمبود آب در مناطقی كه به آبهای زیرزمینی شور یا آب دریا دسترسی دارند، پیشنهاد میشود. به عنوان مثال، آب شیرین کن  ها در حال حاضر منبع اصلی تأمین آب شهری در مناطق خشک و پرجمعیت مانند عربستان سعودی هستند. با این حال، فناوری نمک زدایی به مقدار قابل توجهی انرژی (معمولاً سوخت‌های فسیلی) نیاز دارد. به همین دلیل فرآیندی گران است. بنابراین فقط در مواردی که منابع آب شیرین در دسترس نباشند از این روش استفاده میشود. علاوه بر این، میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای و فاضلاب آب نمک تولید شده توسط نیروگاه‌های نمک زدایی، چالش‌های زیست محیطی قابل توجهی را ایجاد می کند.

     ۳-۳- استفاده مجدد از فاضلاب

فاضلاب می تواند منبعی ارزشمند در شهرهایی باشد که جمعیت در آن رشد می کند و منابع آب محدود است. علاوه بر کاهش فشار بر روی منابع محدود آب شیرین، استفاده مجدد از پساب میتواند کیفیت آب رودخانه‌ها و دریاچه‌ها را از طریق کاهش ورود آب‌های آلوده به آنها را بهبود ببخشد. فاضلاب ممکن است برای آبیاری محصولات زراعی و فضای سبز و یا شارژ مجدد آب‌های زیرزمینی مجدداً مورد استفاده قرار گیرد. احیای مجدد پساب برای آب آشامیدنی و استفاده از آن برای مصارف خانگی از نظر فنی امکان پذیر است. لیکن مردم مقاومت بسیاری برای استفاده از پساب دارند. توسعه گیاهانی که میتوانند به بازیافت آب کمک کنند به طور فزاینده‌ای در شهرهای بزرگ جهان رواج پیدا کرده است. استفاده از فاضلاب برای بارور سازی جلبک‌ها یا سایر سوخت‌های زیستی راهی برای پرورش این گیاهان کارآمد شده است. این گیاهان منابع انرژی تجدیدپذیر را نیز تقویت میکنند.

     ۴-۳- استحصال آب

استفاده از آب باران برای مصارفی غیر از آشامیدن، مانند باغبانی و شستن لباس‌ها میتواند فشار را از منابع آب شیرین بردارد. تقاضا و تأمین آب شیرین آشامیدنی در در شهرهای بزرگ میتواند بسیار زیاد باشد. بسیاری از شهرها که مشکل فشار آب نیز دارند مانند مکزیکو سیتی به طور فعال در حال توسعه سیستم‌های برداشت آب باران هستند. بسیاری از مناطق به سیستم‌های برداشت آب باران یارانه مخصوص میدهند. در برخی مناطق نیز از آن طرف، به ویژه در غرب ایالات متحده، برداشت آب باران به عنوان یک مسئله حقوق آب در نظر گرفته می شود و محدودیت هایی برای چنین مجموعه هایی اعمال می شود. علاوه بر این، سیستم‌های آبریز که رواناب را جمع می کنند برای شارژ مجدد آب‌های زیرزمینی نیز مفید واقع میشوند.

جمع بندی

مسئله آب یک مسئله اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. در مدیریت منابع آب باید رفاه اقتصادی و اجتماعی در نظر گرفته شود طوری که به عملکرد اکوسیستم آسیبی نرسد. برای حل این مشکل باید سه جنبه اقتصاد، محیط زیست و تساوی حقوق در نظر گرفته شود. تعداد زیادی از راه حل‌های زیست محیطی، اقتصادی و مهندسی در سرتاسر جهان پیشنهاد یا اجرا شده است. آموزش عمومی بدون شک برای صرفه جویی‌ در مصرف آب نقش بسیار مهمی‌ را ایفا می‌کند. همچنین باید رویکرد فعلی‌ در مورد آب از تأمین تا استفاده، زیرساخت‌ها و نیز مدیریت اصلاح شود تا به به امنیت آب دست پیدا کنیم.

سایت اکوکلیکی محصولات دوستدار محیط زیست را در اختیار شما قرار می دهد.

—————————————————————————————————————————-